Lepenski vir između Alasa i arheologa

“Čitajući kako je Dragoslav Srejović opisao đerdapske pejzaže i poredeći ih sa opisima Mihajla Petrovića Alasa koji su nastali nekoliko decenija ranije, uvidela sam da to kako danas doživljavamo Lepenskii vir i druga praistorijska naselja u Đerdapu, zapravo potiče od Mike Alasa”, kaže arheološkinja dr Ivana Živaljević sa kojom smo razgovarali povodom rada u kom prikazuje koliki je značaj Mihajla Petrovića Alasa u istraživanju arheoloških lokaliteta na Đerdapu.

Kako je jedan matematičar i, što je veoma važno, alas pomogao arheolozima?

Veza između Mihajla Petrovića Alasa, koga prvenstveno znamo kao pasioniranog ribolovca i čuvenog matematičara, i arheologije nije na prvi pogled tako očigledna, ali za njega sam se zainteresovala čitajući o praistoriji Đerdapa. Ta tema me je zanima još od detinjstva kada sam posetila muzej Lepenski vir i bila fascinirana i nastavila je da me prati kroz život tako da je došlo do toga da sam kao temu doktorske disertacije izabrala ribolov na Đerdapu u periodu između 10.000 i 5.000 godina pre nove ere.

Uvidela sam da je Alas mnogo pisao o ribollovu i ribarstvu, a bio je i začetnik ihtiologije u Srbiji, kao i okeanografije. Često je preparirao ribe koje je lovio i pročuavao ih, pisao naučne radove iz oblasti ribarstva. Ostavio je mnogo svedočanstava o tome kako je izgledao Đerdapski pejzaž pre velike regulacije Dunava krajem 19. veka, kako su izgledale lokalne ribarske prakse, na koji način je živelo priobalno stanovništvo i koji je bio značaj ribolova, a posebno velikih migratornih moruna i jesetri koje su migrirale iz Crnog mora dva puta godišnje sve dok nisu izgrađene brane na Dunavu. Za Alasa sam se zainteresovala kroz radove kolege Dušana Borića koji se obilato koristio Alasovim opisima đerdapskog pejzaža.

Međutim, kada sam počela da čitam o Alasu videla sam da su mi ti opisi pejzaža odnekud poznati. Shvatila sam da veoma liče na opise istraživača koji je otkrio Lepenski vir i prvi ga opisivao, čuvenog Dragoslava Srejovića. Onda sam uočila da Srejović u svojim opisima pominje kao veoma značajne za stanovnike upravo te migracije velikih moruna i jesetri.

Zašto je to neobično?

Iskopavanja su započeta 1965. a zavrišla su se 1969. godine kada Srejović izdaje veliku monografiju, i piše kako su praistorijski stanovnici koristili pejzaž u svakodnevnom životu, velike virove i rečne brzake i rečno stenje i kako su uz pomoć prirodnih zamki lovili velike morune koje su bile po 5 ili 6 metara dugačke. U to vreme tek je u začecima arheozoologija, odnosno proučavanje životinjskih kostiju sa nalazišta i nije bilo stručnjaka koji su se bavili ovim analizama. Srejović je uvideo da je značajno sakupljati i analizirati životinjske kosti, ali se sam nije time bavio i kontaktirao je jednog veterinara i arheozoologa iz Mađarske koji je analizirao kosti iz Lepenskgo vira. On je bio stručnjak za sisare ali se nije mnogo bavio ribama. Kosti je odredio kao ostatke soma, šarana a veliki broj nije mogao odrediti. To je izveštaj koji daje Srejoviću. Odakle se onda Srejović informisao o morunama i jesetrama?

Sa druge strane Mika Alas objavljuje u jednom nezgodnom trenutku, 1941. godine knjigu Đerdapski ribolov u prošlosti i sadašnjosti, koja drugo izdanje doživljava tek 1998. godine.

To delo je imalo veliku nesreću da je objavljeno uoči Drugog svetskog rata u malom broju primeraka. To nije nešto što je pisao tada. Ceo život je skupljao radove, objavljivao ih u nekim privrednim ribolovačkim časopisima ali i etnografskim. Puno je pisao o običajima ribarima, načinu života stanovništva u Đerdapu. Sve svoje studije skupio je u tu monografiju i još jednu koja se zvala Beograd, negdašnji centar velikog ribarstva gde ga vidimo i kao dobrog poznavaoca istorijskih izvora. To su njegova dva kapitalna dela i objavljena su ubrzo jedno za drugim.

On umire nedugo posle toga i dugo ta dela ostaju relativno nepoznata. Ponovo su isplivala na površinu i privukla pažnju javnosti zbog nastojanja matematičara i istoričara matematike Dragana Trifunovića koji publikuje rad o delu Alasa 1969. godine, kada izlazi i Srejovićeva monografija o Lepenskom viru . Naravno, rad je usmeren prvenstveno na Aalasov doprinos matematici u Srbiji, ali se Dragan Trifunović osvrće i na njegove radove iz oblasti ribarstva. Dragan Trifunović ponovo 1998. priređuje reizdanja ovih dela.

Zanimljvo da je Dragan Trifunović, najznačajniji Alasov biograf, bio rođeni brat Lazara Trifunovića, istoričara umetnosti koji je u vreme kada Srejović započinje svoja istraživanja na Lepenskom viru bio direktor Narodnog muzeja i predsednik komisije za zaštittu spomenika kulture u Đerdapu. On je bio velika podrška Srejoviću u prepoznavanju i promociji Lepenskog vira. Tako da rekla bih da je Srejović imao priliku posredstvom možda Lazara, pa onda i Dragana Trifunovića, da se upozna sa Alasovim delom još na početku svoje karijere. Alas naravno nije znao za Lepenski vir koji je počeo da se iskopava nešto više od dve decenije nakon njegove smrti. Ali, opisivali su isti pejzaš u klisuri Gospođin vir, iste riblje vrste, čak i kada Srejović nije imao potvrde da su ih Lepenskovirci zaista lovili.

Osim što je bio profesor Mihajlo Petrović, bio je i Mika Alas, ribolovački majstor i imao je svoje ribare. Čak je ostalo zabeleženo da je u periodima gladi u Beogradu svoj ulov delio ljudima. Često je organizovao i večere gde je dolazilo živopisno društvo i gde je on spremao riblje specijalitete i uveseljavao goste zvucima violine.

Kako je Alas dolazio do podataka o prošlosti i koja je to prošlost o kojoj on govori? O kom vremenskom periodu je reč?

To što je bio svestran je do njegove ličnosti ali delimično i je uticao i način na koji su studije bile ustrojene na beogradskoj Velikoj školi. On nije studirao matematiku jer u to vreme tako specijalizovane studije nisu postojale. Uporedo sa matematikom, fizikom, hemijom, mineralogijom, studirao je i filozofiju, istoriju, ekonomiju. Tek kada je otišao na Sorbonu na doktorske studije specijalizira se za matematiku. Tako da je imao dobru polazišnu tačku. Nastojao je u toj svojoj knjizi da prikaže prvenstveno Đerdap svoje mladosti što je negde druga polovina 19. veka jer kaže “za vreme mog života ove ribolovne prakse već postaju prošlost”. Dunav je doživeo regulaciju, više nema rečnih grebena nema toliko izrazitih virova, stanovništvo napušta ovakve načine ribolova, ima sve manje migracija velikih riba, a nekoliko decenija posle njegove smrti izgradnjom brana pejzaž je još drastičnije promenjen. Dakle, prvenstveno govori o Đerdapu svoje mladosti i želi da ga sačuva od zaborava, ali se ne zaustavlja tu. Proučavao je pisane izvore, putopise sa tog područja i inostranih i domaćih autora. ide toliko daleko da pronalazi podakte da je klisura Gospođin vir još u 14. veku Ravaničkom poveljom kneza Lazara dodeljena manastiru Ravanici kao njihovo ribolovište. Očigledno je još tada prepoznat značaj Đerdapa kao dobrog i unosnog ribolovnog mesta.

Koliko je voleo takav život govori dovoljno to što mu je zauvek kao deo imena ostala i reč Alas. Jednom prilikom rekao je da nije pozvan da bude profesor univerziteta “nikada se ne bih naukom bavio, živeo bih ne u ribarskom čamcu, već u čunu”.

Da, bio je jedan od prvif profesora novoformiranog Beogradskog univerzuteta i prilikom glasanja jedan glas je delio njega i kolegu za mesto profesora. I to je ono na šta on misli, da nisam dobio taj glas ne bi mi to teško palo, bio bih ribar. Mislim da šta god da je izabrao da radi u svom životu, ne bismo bili oštećeni. Mnogo toga je pružio i bio svestran čovek u svakom pogledu. Bio je jedan od osnivača okeanografskog instituta u Splitu. Bio je i poznati putopisac, putovao je na Madagaskar, Severni pol. O svim fenomenima, bilo prirodnim, bilo društvenim, pisao je sa istom pasijom. A ribolov je bila njegova posebna pasija i taj đerdapski pejzaž je bio mesto kom se uvek rado vraćao. On je položio i ispit za ribarskog majstora, tako da osim što je bio profesor Mihajlo Petrović, bio je i Mika Alas, ribolovački majstor i imao je svoje ribare. Čak je ostalo zabeleženo da je u periodima gladi u Beogradu svoj ulov delio ljudima. Često je organizovao i večere gde je dolazilo živopisno društvo i gde je on spremao riblje specijalitete i uveseljavao goste zvucima violine. U svakom slučaju jedna vrlo interesantna figura a zaista mu dugujemo mnogo što se tiče oblasti ribarstva.

Taj njegov Đerdap šezdesetih godina doživaljava veliku transformaciju izgradnjom brana i hidroelektrane. Upravo tada je otkriveno i nalazište Lepenski vir i čitav jedan novi svet. Kakvo iznenađenje je to bilo?

Prilično veliko. Bilo je poznato da će izgradnja prve hidroelektrane Đerdap 1 stvoriti veliko akumulaciono jezero i da će podići nivo Dunava na nekim mestima i do 20, 30 metara. Tako da je trebalo u što kraćem vremenskom roku istražiti i iskopati što veći broj nalazišta na tom prostoru koja su do tada prvenstveno bila poznata po ostacima iz rimskog perioda. U vreme kada Lepenski vir počinje da se istražuje različite neolitske kulture su već bile poznate u Srbiji. Na primer istraživanja Vinče su se vršila još od početka 20. veka. Međutim, period pre toga bio je praktično nepoznat.

Ni u Evropi se nije mnogo znalo šta se dešavalo u periodu između paleolitskih lovaca-sakupljača i neolitskih zemljorandika. Prilikom iskopavanja Lepenskog vira Srejović i njegov tim počeli su da nailaze na fragmente keramičkih posuda, figurina koje su se mogle povezati sa onim što je bilo poznato o neolitu, takozvanom starčevačkom kulturom i mislili su da imaju pred sobom još jedan neolitski lokalitet. Međutim, kada su nastavili iskopavanja, nakon starčevačkih jama, zemunica, peći, naišli su na nepoznate oblike skulputre, arhitetkutre i ognjišta i shvatili da imaju posla sa nečim sasvim drugačijim. Takav kulturni fenomen nema direktnu paralelu ni sa čim na prostoru Evrope što je poznato. Konkretno mislim na kuće sa trapezoidnim osnovama čiji su podovi bili od čvrstog crvenog krečnjaka, čuvene lepenskovirske skulpture za koje se smatra da predstavljaju hibridna riboliko-ljudska bića. Tako da je Lepesnki vir vrlo brzo prepoznat kao novi fenomen u paristoriji i postao je senzacija. To istovrmeeno omogućava Srejovću veliku naučni autoritet. On i Lepenski vir su postali neodvojivi jedno od drugog.

Srejovićeva interpretacija Lepenskog vira kao jednog autentičnog lokalno mezolitskog fenomena, zajednice koja u periodu između 10.000 i 6.000 godina nastanjuje područje Đerdapa, koja priptomljenih životinja i biljaka, ima svoja naselja, sahranjuje mrtve na određenim mestima, stavila je Lepenski vir na mapu svetske arheologije. I ta Srejoviććeva intrepretacija o potpuno autentičnom lokalnom fenomenu postala je dominantna. Međutim, ona nije bila jedina. Ljudske zajednice ne žive u vakuumu. Već na samim počecima nastanjivanja u Đerdapu imamo, već oko 10.000, 12.000 godina pre nove ere, imamo ukrase od morskih puževa i školjki, što govori da su ljudske zajednice bile u kontaktu sa drugim udaljenim zajednicama. Činjenica je da Lepenski i vir i druga nalazišta, nastaju tek oko 6200. godine pre nove ere i korporiraju i neke ranije trradicije s tog područja. Mora se uzeti u obzir i da se vreme osnivanja Lepenskog vira bez sumnje poklapa sa pojavom prvih stočara i zemljoradnika u širem regionu, poreklom sa Bliskog istoka. Oni bez sumnje komuniciraju. Činjenica je da đerdapska naselja nastaju na lokacijama koje su bile od dugoročnog značaja za lovce-sakupljače-ribolovce, ali bez sumnje nastaju u vreme kada se pojavljuju prvi put nove stočarsko-zemljoradničke zajednice.